2001: Bir "Sinir Bozan" Uzay Efsanesi (Bu Monolithi Kim, Neden Bıraktı?)

Stanley Kubrick, sinema severler tarafından yere göğe konulamayan ve "Amerikan sinemasının deha düzeyine en yakın yönetmeni" olarak anılan, her filmi bir başyapıt kabul edilen unutulmaz bir yönetmen. Yine de çoğu kişi Kubrick'i ya çekimlerini tamamladıktan kısa bir süre sonra hayata veda ettiği son filmi "Eyes Wide Shut" ya da Anthony Burgess'in romanından uyarlanan "A Clokcwork Orange" hatırlıyor. Romanı da bir modern klasik kabul edilen A Clockwork Orange, Amerikan sinemasını seven kişilerin ciddi bir kısmı tarafından "En Beğendiğim Filmler" listesinin üst sıralarında kendine yer buluyor. İlginç olan yan, Kubrick'e bu kadar hayran olan bu kişilerin çoğunun, yönetmenin filmografisinde çok önemli bir yer tutan, Oscar ödüllerine katıldığı sene en iyi film ödülünü alamaması birçok eleştirmen tarafından "Akademinin alnında kara bir leke olarak kalacak!" şeklinde yorumlanan ve bilimkurgu sinemasının atıf klasiği haline gelen "2001: A Space Odyssey"e mesafeli durması ya da bihaber olması! Kubrick'in, Arthur C. Clarke'a "Dillere destan bir bilimkurgu filmi çekmeye var mısın?" demesiyle başlanan proje bugün gerçekten bir bilimkurgu klasiği haline gelmiş durumda; öyleki 2008 yılında çekilen -A Space Odyssey'den 40 yıl sonra, bir bilimkurgu filminin eskimesi hatta gülünç hale gelmesi için yeterince uzun bir süre- Moon'da dahi bu uzun ve sinir bozucu filme yapılan atıfları görebiliyoruz.

Bilimkurgu, pek keyif almadığım bir tür olmasına rağmen Kubrick'in 1968 yılında çektiği bu filmi tekrar tekrar izlemekten ve sahnelerini yorumlamaktan büyük keyif alıyorum. Bu filmle Atilla Dorsay sayesinde tanıştım. Dorsay, Uzman TV isimli internet sitesinde "Dünya sinemasındaki en iyi 5 film hangisidir?" sorusuna verdiği yanıtta listesine bu filmi de alıyor ve nedenini de şöyle açıklıyordu: "(...)Belki defalarca görülmesine karşın -meraklıları öyle yapmıştır- tam anlamıyla anlamı çözülememiş, hala bir bulmaca olarak kalmış; dolayısıyla insana hala yeniden, bir kez daha görme arzusu veren bir başyapıt." Sanırım 2001: A Space Odyssey'de beni çeken şey tam da bu oldu: Önce Dorsay'ın tavsiyesine uyup filmi izledim; kafam allak bullak oldu; ama yine onun dediği gibi "Ben bu filmi anlamadım, Allah kahretsin!" diyerek filmi bir köşeye atmak yerine film üzerine düşündüm, Arthur Clarke'ın 4'lemesini okudum ve Kubrick'i anlamak için çaba sarf ettim. Bu çaba, film içerisinde yaptığım her gezintide filme olan sevgimi güçlendirdi. Bugün, çokları için sinir bozucu olan bu destan, benim büyük bir keyifle izlediğim filmler arasında yer alıyor.

Bu monolithi kim neden bıraktı?

Film, büyük patlama öncesi olarak düşünebileceğimiz bir karanlıkta başlıyor ve bu karanlığı bize 2 dakikadan biraz daha uzun bir süre -öyleki ilk izlediğimde görüntüde bir problem mi var acaba diye düşünmüştüm- gösteriyor. Bu karanlığın sonunda iki gezegen ve hemen arkalarında parıldayan güneşi görüyoruz. Tam bu anda Richard Strauss'un Also Sprach Zarathustra'sı çalınıyor kulaklarımıza. "Tanrı öldü!" diyerek üstün-insan kavramını ortaya atan ünlü filozof Nietzsche'nin ünlü kitabının adını taşıyan bu eserin özellikle seçildiğini filmin ilerleyen kısımlarında daha net görüyor,. insanlığın, kendini bir sonraki aşamaya taşıyacak her adımında bu müziği duyuyoruz. Müzik bittikten kısa bir süre sonra "The Dawn of Man" ismini taşıyan ilk bölüm başlıyor. Afrika'dan çeşitli yerlerin gösterildiği birkaç sahneden sonra bir maymun kabilesini görüyoruz. İlerleyen sahnelerde ilkel ve vahşi bir yaşamın hakim olduğu coğrafyadaki bu kabilenin bir düşman kabileye sahip olduğunu ve bu iki kabilenin yaşam sınırlarının birbirlerinden bir su birikintisi ile ayrıldığını görüyoruz. Birbirleriyle pasif kabadayıcılık oynayan bu iki kabileyi bize gösterdikten sonra günü geceye kavuşturuyor Kubrick. Bir uzay filminin böyle ilkel, insanlık öncesini anlatan bir sekansla başlaması, bu filmin değişik bir bilimkurgu olduğu izlenimini yaratıyor izleyicide. Ertesi sabah, ilk gördüğümüz maymun kabilesinin uyanışını izliyoruz. Kabiledeki bir maymun şaşkınlıkla bir yere bakıyor ve diğer arkadaşlarını da uyandırıyor. Kısa bir süre sonra bu şaşkınlığın nedeninin -bugün artık bir simge haline gelmiş- siyah bir monolith olduğunu öğreniyoruz.

Aletin keşfi

Film ilk kırılma noktasını böylelikle yaşıyor: Bu monolithi kim bıraktı? Kabile, monolithin etrafına adeta çıldırmış gibi zıplamaya başlar; sanki birçok içgüdüyü aşırı bir halde yaşıyor gibidirler, izleyici bunun nedenini anlamaz. Bu delirme sahnesinin hemen ardından yine filmin başındakine benzer birkaç yer görüyoruz. Derken kabiledeki bir maymun, bir hayvanın -büyük olasılıkla filmin başında bir leopar tarafından parçalanan hayvan- kemikleriyle oynamaya başlıyor. Kalınca bir kemiği eline alıyor, kokluyor ve diğer kemiklere vurmaya başlıyor. Strauss'un Also Sprach Zarathustra'sı ikinci kez çalınıyor: Alet keşfediliyor. Maymun elindeki kemikle hayvanın iskeletini paramparça ediyor. İlerleyen sahnelerde, bunu diğer arkadaşlarına da öğrettiğini görüyoruz. Kubrick, eski zamanda geçen bu kısmı neden koyduğunu anlatmak için bir kez daha bir araya getiriyor iki kabileyi su birikintisinin başında. Alet kullanmayı öğrenen kabile pasif kabadayılık yapmayı bir kenara bırakıyor ve diğer kabileden bir maymunu öldürüyor. Alet kullanmayı öğrenen kabiledeki bir maymunun, Afrika çölüne doğru elindeki kemiği fırlatmasıyla insan-öncesi dönemde geçen bu bölüm kapanıyor. İzleyici hala şunu soruyor kendine: Bu monolithi kim, neden bıraktı?

Kubrick bu konuda hiçbir zaman konuşmaz. Filmin bu kilit noktasıyla ilgili hiçbir açıklamada bulunmaz; ancak Arthur Clarke'ın kitapları bize yardımcı olur bu konuda. Monolith, çok gelişmiş bir uygarlık tarafından bırakılmıştır Afrika'ya. Bu gelişmiş uygarlık, zekanın ve bilincin değerini fark etmiş ve uzayda aynı bilinç düzeyinde canlılar aramaya, evrimleşebilecek canlılar keşfetmeye başlamıştır. Filmde gördüğümüz bu ilk monolith, gelişmiş uygarlığın bıraktığı ilk izdir. Monolith bilincin ve zekanın bu ilkel topluma geçmesini sağlar. Kabile çok alt bir düzeyde de olsa düşünmeye ve daha da önemlisi öğrenmeye, öğrendiklerini aktarabilmeye başlar; ancak uygarlığın istediği daha da yüksek bir bilinç düzeyidir. Filmin ilerleyen kısımlarında da göreceğimiz üzere aynı monolithten ayın bir kraterine de yerleştirilmiştir ve bu monolith güneş ışığını gördüğü anda, doğrudan doğruya Jüpiter'deki ikizine bir sinyal gönderir. Anlaşılan, bu gelişmiş uygarlık deneylerinin başarılı olup olmadığını öğrenmek için bir plan hazırlamıştır! Öncelikle Dünya gezegeninde bilinçlenecek, zekasını kullanabilecek bir canlı olup olmadığını görmek için, kabilenin yaşadığı topraklara bir monolith bırakmışlardır. Bu canlılar, eğer gerçek bilinç düzeyine erişirlerse elbet bir gün uzaya çıkacaklar ve tek uyduları olan aya gideceklerdir. Uygarlık, böyle bir durumdan haberdar olmak için ayın bir kraterinin içine ikinci bir monolith gizler. Gün ışığını gördüğü anda tek ve sürekli bir sinyal veren bu ikinci monolith, Jüpiter'e bu mesajı gönderir.

Gelişmiş zeka-Gelişmiş aletler

İkinci bölümde, gelişmiş bilinç düzeyine erişen insanoğlunun neler başardığını görürüz. 4 milyon yıl önce bir kemikle başlayan sürecin sonunda insan uzaya çıkmıştır. O zamanlar Dünya'da bile yaşamayı beceremeyen atalarına inat şimdi çıplak bir şekilde yaşayamayacağı bir yerde, uzayda yaşayabilmektedir. İnsanoğlunun zekasının ürünü olan aletler vals eşliğinde gözümüzün önünden geçerken 4 milyon yıl önce başlayan bir deneyin başarıya ulaştığına tanıklık ederiz; ancak kafamız hala "Bu monolithi kim, neden bıraktı?" sorusuyla meşgul olduğu için bunun farkına varmayız. Gelişmiş uygarlık da henüz haberdar değildir deneyinin sonucundan.

Tüm bu aletleri, Dr. Heywood Floyd'un aya yolculuğu sırasında görürüz. Bu da bizi, hikayenin ikinci basamağına taşır: Aydaki bir kriterde (Tycho) 12 metre derinde gömülü bir monolith bulunmuştur ve Floyd'dan bir inceleme yapması istenmiştir. Kubrick bu seyahati, ilk monolithin insanoğlunu nereden nereye getirdiğini göstererek bir görsel şölene çevirir. Öncelikle bir uzay istasyonuna varan Dr. Heywood Floyd'un burada birkaç tanıdığıyla yaptığı konuşmada  monolithin bulunduğu bilgisinin gizli tutulduğunu öğrenmiş oluruz. Aya doğru yolculuğa devam eden Floyd burada toplanan konseyde bir konuşma yapar ve durumun kısa bir özetini çıkartır. Bir süre sonra ekip olarak monolithin yanına giderler. Tam fotoğraf çektirmek üzereyken güneşin ilk ışınları monolithe vurur. İlk güneş ışığını aldıktan sonra monolith Jüpiter'e çok yüksek frekanslı sürekli bir sinyal gönderir. Deneyin başarıya ulaştığı artık uygarlığa da bildirilmiştir; ancak filmi ilk defa izleyen biri bunu ikinci kez ıskalar: Bu monolithi kim, neden bıraktı?

HAL'e inanıyor musun?

Biz bu sorunun yanıtını düşüneduralım, film Jupiter Mission isimli bölüme geçer. Aydaki monolithin bulunmasının üstünden 18 ay geçmiştir ve bilimadamları Jüpiter'e giden bu sinyali takip etmekte kararlıdırlar. Bu amaçla Güneş Sistemi'nin devi Jüpiter'e ilk insanlı yolculuk yapılır; ancak bu esas görevle ilgili astronotlara bilgi verilmez. 5 astronot (3'ü uyur halde) bu amaçla Discovery-1 isimli uzay aracıyla Jüpiter'e doğru uzun bir yolculuğa çıkarlar. Bir de HAL 9000 vardır; yolculuğun güvenli geçmesini sağlayacak olan, insanoğlunun alet yapabilmesinin son örneği olan üstün yapay zeka HAL! İnsanoğlu alet yapmakta o denli ustalaşmıştır ki ürettiği aletler kendi zeka düzeyini aşmaktadır. HAL 9000 bilgisayarları, bugüne kadar tek bir hata dahi vermemişlerdir ve yapay zekanın son ürünüdürler. İnsanoğlunun yaptığı aletler, onu aşmış, başka bir düzeye ulaşmışlardır; ancak -nedense- HAL, ilk andan itibaren izleyiciye güven vermez. Bize rahatsızlık hissi veren sadece o ruhsuz ve tek düze konuşması değildir; başka, daha derinlerde bir şey bizi rahatsız eder. Bir icada, bir alete bu denli güven duyulmasını kuşkuyla karşılar izleyici. Nitekim haksız olmadığını zaman içerisinde görür: HAL yanlış bir karar vererek mürettebatın ona karşı olan güveninin zayıflamasına neden olur. Uyanık olan iki astronot ile HAL arasında bir soğuk savaş başlar. HAL bu durumun bir insan hatası olduğunu söyler ve aslında haklıdır. Haklı olduğunu, Arthur Clarke'ın kitabından öğreniyoruz; HAL'e birbiriyle çelişen iki bilgi yüklenmiştir: Astronotlar güven içerisinde Jüpiter'e ulaştırılmalıdır; ancak bu aynı zamanda onların hayatına mal olabilecek bir görevdir ve astronotların bu durumdan haberi yoktur. Böyle bir durumda HAL yine göreve devam etmelidir. Diğer bir deyişle HAL'e hem astronotların can güvenliği emanet edilmiş hem de görevi tehlikeye atacak bir durum oluşması durumunda onları engelleme hakkı tanınmıştır.

Bu insan hatası Jüpiter görevinin esas amacını bilmeyen astronotların hayatını tehlikeye atar. Nitekim HAL öncelikle uyur vaziyetteki 3 astronotu, ardından Frank Poole'u öldürür. Kalan son astronot Bowman'ı da geminin dışında tutmaya çalışır; ancak Dave bir yolunu bulur ve tekrar gemiye girer. HAL'in düşünmesini, karar vermesini sağlayan bütün diskleri tek tek, acele etmeden yuvalarından çıkarır. HAL devre dışı kaldıktan bir müddet sonra, yolculuğa çıkmadan önce kaydedilmiş ve sadece HAL'in bildiği, Jüpiter görevinin iç yüzünü açığa çıkartan bir video ile karşılaşır. Bu sahneyle birlikte son bölüm olan Jupiter and Beyond The Infinite başlar.

Filmin en çok tartışılan, "Bu adam ne yapıyor Allah aşkına?" diye sinirli sorular sordurtan kısmı da burasıdır. Tek başına kalan Bowman Jüpiter' girer ve bu andan itibaren karmakarışık bir görüntüler silsilesi başlar. Yaklaşık 10 dakika süren bu silsileden itibaren film bütünüyle yoruma açık bir hale gelir. Neyi ifade eder bu karmaşa? Clarke'ın kitaplarını okuduktan sonra bir yıl önce bu konuya şöyle bir yorum getirmiştim kendimce: Bowman, ilk monolithi 4 milyon yıl önce Dünya'ya bırakan ve sonra buradaki canlıların bilinç düzeyinin gelişmesini bekleyen uygarlık tarafından deneyin sonuçlarını görmek için -bir anlamda- esir alınır. Bir zaman tünelinden geçen Bowman, kendini bembeyaz bir şatoda bulur. Yüzüne yapılan yakın plan çekimden anladığımız kadarıyla biraz yaşlanmıştır. Anlamaya çalışarak etrafına bakar. Salonda yaşlı bir adam yalnız başına akşam yemeğini yemektedir. Baştan itibaren içten içe "Bu monolithi kim, neden bıraktı?" sorusunu soran izleyiciler heyecanlanır; çünkü nihayet her şeyin bir yere bağlanacağı hissi burada doruğa ulaşır; ancak beklenen olmaz. Kameraya doğru yürüyen adam, Bowman'ın çok daha yaşlanmış halinden başka biri değildir! Ağır adımlarla kameraya doğru yürür, etrafına bakınır. İki dakika önce orada şaşkın şaşkın etrafına bakan orta yaşlı Bowman bir ses mi çıkartmıştır? Ama o Bowman çoktan yaşlanmıştır! Döner ve yemeğini yemeye devam eder. Yanlışlıkla bir şarap kadehini kırar. Kırılan parçalara bakmak için eğildiğinde kafasını çevirir, yatakta ölüm döşeğinde bir adam vardır: Dave Bowman! Kamera açısı değişir ve diğer tüm Bowman'lar yok olmuştur. Yaşlı adamın önünde, filmin başından beri kim tarafından konulduğu, ne işe yaradığı belli olmayan o siyah monolith durmaktadır. Monolithe dönen kamera yatağa tekrar çevrildiğinde Bowman cenin halinde yataktadır. Also Sprach Zarathustra bir kez daha çalınır kulağımıza ve son sahnede bu ceninle dünyayı aynı karede görürüz! Monolith bir adım daha atlatmıştır insanoğluna: Artık başka bir bilinç düzeyindedir; ama daha cenin halindedir, yolun çok başındadır.

İlk gösteriminde çok kişinin sinema salonunu terk ettiği bu film, bugün bilimkurgu sinemasının baş yapıtı kabul ediliyor. Oscar ödüllerine katıldığında "Özel Efekt" dışında hiçbir ödül alamayan film, yazımın başında da belirttiğim gibi, akademinin alnında kara bir leke. Bir bilimkurgu filmi için son derece uzun bir süreyi, 40 küsur yılı geride bırakan bu "sinir bozucu" uzay efsanesi, daha uzun yıllar çeşitli derinliklerde yorumlanacak ve şu soruyu sorduracak gibi: Bu monolithi kim, neden bıraktı?